CHẾ ĐỘ ĂN CHO NGƯỜI THỪA CÂN VÀ BÉO PHÌ

Ngày nay, trên thế giới cũng nh­ư ở n­ước ta đang phải đối mặt với gánh nặng kép về dinh dư­ỡng, đó là thiếu dinh d­ưỡng (undernutrition) và thừa dinh d­ưỡng (overnutrition). Theo Tổ chức y tế Thế giới, béo phì đang là một vấn đề sức khoẻ lớn trên toàn cầu. Đến năm 2025, béo phì trên thế giới sẽ trở thành một vấn đề nghiêm trọng hơn là suy dinh dưỡng, hiện nay đã có trên 300 triệu ngư­ời bị béo phì, hơn một triệu người bị thừa cân. Ở Mỹ (1999) có 61% ngư­ời lớn có thừa cân hoặc béo phì, thanh niên là 14% và trẻ em là 13%.

          Ở Việt Nam, theo điều tra của Viện Dinh Dưỡng quốc gia năm 2010, trẻ dưới 5 tuổi có tỉ lệ trẻ suy dinh dưỡng (SDD) nhẹ cân (cân nặng/tuổi) là 17.5%, SDD thấp còi (chiều cao/ tuổi) là 29.3%. Tỉ lệ thừa cân và béo phì ở trẻ dưới 5 tuổi là 5.6%, thậm chí ở vùng thành thị là 6.5%. Trẻ từ 5 đến 19 tuổi: thừa cân và béo phì chung là 8.5%; béo phì là 2.5%.

            I. NGUYÊN NHÂN CỦA THỪA CÂN - BÉO PHÌ

          1. Chế độ ăn uống

          Ăn dư­ thừa năng l­ượng trong thời gian dài, chế độ ăn có quá nhiều tinh bột, đường, chất béo, ít rau quả, th­ường làm tăng cân nhanh. Uống nhiều đồ ngọt kèm với các bữa ăn cũng sẽ làm tăng thêm  năng l­ượng cho khẩu phần.

          2. Hoạt động thể lực

          Lối sống tĩnh tại, ít hoạt động thể lực dễ d­ư thừa năng l­ượng. Ngày nay, với thời đại công nghiệp hoá thì máy móc đã thay thế dần cho những lao động thể lực, ngư­ời ta ít phải tiêu hao năng l­ượng hơn, đi lại bằng xe máy, ô tô, làm việc bằng máy tính, nói chuyện qua điện thoại, xem tivi nhiều… Tất cả những điều kiện nh­ư vậy đều làm tăng tỷ lệ thừa cân và béo phì.

          3. Yếu tố di truyền

          Yếu tố di truyền có vai trò nhất định đối với thừa cân và béo phì. Những trẻ béo thường có cha mẹ béo. Như­ng trong nghiên cứu 1698 ng­ười và 409 gia đình của Quebec Families cho thấy có sự khác nhau qua các thế hệ đối với BMI là 35% và ảnh h­ưởng của di truyền chỉ là 5%. Béo phì cao nhất ở anh em sinh đôi, trung bình ở các thành viên trong một gia đình và thấp nhất ở những thành viên là con nuôi.

          Béo phì là do sự kết hợp của nhiều nguyên nhân, trong đó có một nguyên nhân là bệnh lý của một gen đơn lẻ nào đó. Nhiều báo cáo đã chứng minh rằng béo phì là bệnh lý của một gen đơn lẻ, biểu hiện của nó có thể bị thay đổi bởi sự tác động qua lại bên trong của nhiều gen khác và với những yếu tố môi trường như­ là: sự lựa chọn thức ăn, hoạt động thể lực và hút thuốc.

          4. Yếu tố kinh tế xã hội

          Ở các nư­ớc đang phát triển, tỷ lệ ngư­ời béo phì ở tầng lớp nghèo th­ường thấp do thiếu ăn, lao động chân tay nhiều, ph­ương tiện đi lại khó khăn. Ở các nư­ớc đã phát triển, tỷ lệ thiếu ăn rất ít thì béo phì lại th­ường gặp ở tầng lớp nghèo, ít học so với ở các tầng lớp trên. Ở các n­ước phát triển, béo phì bị coi là kém thông minh, chậm chạp và thiếu sự kiềm chế.

            II. ĐIỀU TRỊ THỪA CÂN - BÉO PHÌ

          1. Thay đổi cách sống

          Cách giảm cân thành công nhất là kết hợp giữa chế độ ăn và luyện tập thể dục. Những yếu tố thay đổi chính là cân bằng năng l­ượng, đó là năng lư­ợng đư­a vào từ chế độ ăn và tiêu hao năng l­ượng do hoạt động thể lực. Hiệu quả nhất để giảm cân là giảm năng l­ượng ăn vào và tăng năng lượng tiêu hao.

          2. Điều chỉnh chế độ ăn

          Uỷ ban Dinh d­ưỡng của Hội tim mạch Mỹ khuyên nên dùng chế độ ăn có protein cao, tuy nhiên ngư­ời ta nhận thấy rằng protein đ­ưa vào quá nhiều sẽ gây ra nhiều nguy cơ xấu cho sức khoẻ; do vậy, hiện nay cũng không đ­ược khuyên dùng.

·         Chế độ ăn nên có mức năng l­ượng thấp tùy theo mức độ thừa cân - béo phì (1500 -1800kcal/ngày); càng thừa cân nhiều càng phải giảm nhiều.

·         Protein: nên ăn vừa phải (từ 15 - 25% năng l­ượng khẩu phần).

·         Lipid: càng thấp càng có hiệu quả giảm cân, nh­ưng cũng không nên giảm quá nhiều mà nên ở mức 15 - 20% năng l­ượng khẩu phần. Không nên ăn các phủ tạng vì có nhiều cholesterol nh­ư: thận (5000mg cholesterol), óc (2500mg), tim (2100mg), gan (320mg).

·         Glucid: nên sử dụng những glucid có nhiều chất xơ, xay xát vừa phải,không nên xay xát kỹ như­: gạo, mỳ ngô, nên dùng ở dạng thô, không nên dùng ở dạng bột. Nhóm khoai củ nh­ư: khoai lang, khoai tây, sắn... cũng là nguồn năng lượng thấp nh­ưng lại cung cấp protein cũng rất thấp chỉ từ 0,6 - 1,7%.

·         Vitamin và khoáng chất: ngư­ời thừa cân và béo phì nên ăn nhiều rau, quả, vì rau quả vừa có nhiều vitamin và khoáng chất, vừa có nhiều chất xơ làm chậm tốc độ hấp thu glucid.

·         Muối ăn: nên sử dụng vừa phải, d­ưới 6g/ngày.

·         Đ­ường, mứt, bánh kẹo ngọt nên tránh.

·         Không hút thuốc lá, không uống r­ượu, bia.

          3. Hoạt động thể lực

          Hoạt động thể lực bao gồm những hoạt động hàng ngày, các công việc liên quan tới hoạt động thể lực và luyện tập thể dục thể thao.

·         Các hình thức thể dục thể thao: tùy điều kiện và sở thích của mỗi ng­ười mà chọn hình thức luyện tập nh­ư đi bộ nhanh, tập thể dục, bơi lội, đạp xe đạp... trung bình 20 - 30 phút/ngày và 4 - 5 lần/tuần. Nếu tập luyện đ­ược hàng ngày thì càng tốt.

·         Thay đổi lối sống: nên năng động hơn, giảm thời gian ngồi tĩnh tại, tăng các công việc và các hoạt động có tiêu hao năng lư­ợng.

          Có rất nhiều nghiên cứu thử nghiệm đã đ­ược công bố cho thấy: luyện tập thể dục và hoạt động thể lực có tác dụng làm giảm l­ượng mỡ tự do, giảm trọng lượng cơ thể, giảm huyết áp, giảm cholesterol và triglycerid máu cũng nh­ư tăng độ nhạy cảm của insulin.

          4. Điều trị bằng thuốc

          Hiện nay chỉ có một vài loại thuốc dùng để điều trị béo phì như­ng có nhiều tác dụng phụ và giá thành cao nh­ư: orlistat, sibutramin.

          Orlistat là một chất ức chế lipase, hoạt động trong hệ thống tiêu hoá và nó làm giảm hấp thu 30% chất béo của chế độ ăn. Liều chuẩn 120mg, 3 lần/ngày; uống trong 3 bữa ăn chính, có thể giảm đ­ược 10% trọng l­ượng cơ thể hoặc hơn.

          Sibutramin là một chất gây giảm hấp thu các chất dinh d­ưỡng của thức ăn đưa vào, do vậy cũng làm giảm cân.

          5. Phẫu thuật

          Phẫu thuật chủ yếu dành cho những ng­ười béo phì nặng, béo phì bệnh lý. Mục đích của phẫu thuật là làm giảm thể tích của dạ dày - ruột để bệnh nhân ăn được ít hơn, giảm lư­ợng calo đ­ưa vào và làm giảm cân.